1. Giriş

1989-cu ildə “Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyəti” kimi təsis edilmiş, 2022-ci ildə “Qərbi Azərbaycan İcması” adını almış təşkilat (İcma) indiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların hüquqlarının müdafiəsi ilə məşğuldur.

Bu Konsepsiya indiki Ermənistan ərazisindən zorla çıxarılmış azərbaycanlıların geriyə qayıtması üçün İcmanın həyata keçirəcəyi fəaliyyətin məqsədləri, prinsipləri, hazırlıq və icra tədbirləri üçün ümumi çərçivəni müəyyən edir. Konsepsiya beynəlxalq hüquqa, aidiyyəti dövlətdaxili hüquqa, tarixi faktlara əsaslanır, ədalətin və sülhün bərqərar olunmasına xidmət edir.

2. Problemin təsviri

Azərbaycan xalqı ötən iki əsr ərzində silahlı münaqişələr, işğal, etnik təmizləmə, zorla köçürmə və soyqırımılarından böyük əziyyət çəkmişdir. Azərbaycanlıların vaxtilə mütləq əksəriyyət təşkil etdiyi indiki Ermənistan ərazisindən tamamilə qovulması 1991-ci ildə başa çatmışdır. Aparılmış etnik təmizləmə nəticəsində indi həmin ərazidə müstəsna olaraq ermənilər yaşayır.

Azərbaycanlılara qarşı törədilmiş etnik təmizləmə əksər hallarda dövlət orqanlarının sistemli fəaliyyəti ilə zorakılıq, soyqırımı, kütləvi qətliam və insanlıq əleyhinə digər cinayətlər və insan hüquqlarının kobud pozulması yolu ilə həyata keçirilib. Bu proses 1905-1906, 1918-1921, 1948-1953 və 1987-1991-ci illərdə xüsusilə şiddətli və amansız olub. Bu aktların, o cümlədən 1918-21-ci illərdə “Ermənistan respublikası”, “Dağlıq Ermənistan respublikası” adlanan qurumların, Sovet İttifaqının, ələlxüsus, Zəngəzur daxil olmaqla azərbaycanlıların üstünlük təşkil etdiyi bir çox bölgələri Ermənistana vermiş və yüz min azərbaycanlının Ermənistandan deportasiyası barədə irqçi qərara imza atmış SSRİ-nin bədnam rəhbəri İosif Stalinin və Ermənistan SSR-nin 1987-91-ci illərdə törətdiyi əməllərin nəticələri hələ də qalmaqdadır.

Ermənistan adlanan ərazidə azərbaycanlılara məxsus olan tarixi və mədəni irs, o cümlədən məscidlər və qəbirstanlıqlar kütləvi şəkildə dağıdılıb, yer adları dəyişdirilib, azərbaycanlılara qarşı sistematik xarakterli irqi ayrı-seçkilik həyata keçirilib. Azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmədə və digər cinayətlərdə iştirak etmiş şəxslər və onların əməlləri Ermənistanda dövlət səviyyəsində şöhrətləndirilir.

Presedenti olmayan bu haqsızlıq Ermənistanın hakim dairələrində cəzasızlıq hissi yaratmış və onları Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq aləmdə tanınmış ərazilərinə qarşı iddialara, güc tətbiqinə, hərbi işğala, əlavə kütləvi miqyaslı etnik təmizləməyə və insanlıq əleyhinə digər cinayətlərə həvəsləndirib.

Azərbaycan Respublikasının Ermənistanın hərbi hücumu və işğalına qarşı 2020-ci ildə apardığı özünümüdafiə əməliyyatının qələbə ilə başa çatması ədalətin bərpa olunması istiqamətində mühüm addım olub və iki ölkə arasında sülh imkanlarını artırıb. Digər tərəfdən, indiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların öz evlərinə qayıda bilməməsi, bu ölkədə mono-etnik dövlətçilik, etnik təmizləmə və sistematik irqi ayrı-seçkilik vəziyyətinin davam etməsi böyük ədalətsizlikdir və bu, davamlı sülhün bərqərar olunmasına böyük əngəl törədir.

3. Hədəf, məqsədlər və yanaşma

İcma ötən iki əsr ərzində Qərbi azərbaycanlılara qarşı törədilmiş ədalətsizliyi qəbul etmir və bu ədalətsizliyin nəticələrini rədd edir. İcma Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsində, Mülki və Siyasi Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Paktda, Qaçqınların Statusuna dair Konvensiyada və digər mühüm beynəlxalq aktlarda təsbit olunmuş geriyə qayıtmaq hüququna əsaslanmaqla indiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların öz yurdlarına qayıtmalarına şərait yaradılmasını və oraya qayıtdıqdan sonra onların fərdi və kollektiv hüquqlarının təmin edilməsini özünün əsas hədəfi kimi bəyan edir. Konsepsiya ilə həyata keçiriləcək fəaliyyətin əsas məqsəd və prinsipləri aşağıdakılardır:

• İndiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların könüllü şəkildə, təhlükəsiz şəraitdə və ləyaqətlə öz yurdlarına qayıda bilmələri üçün müvafiq verifikasiya və zəmanət mexanizmi olan və hüquqi baxımdan məcburi olan beynəlxalq razılaşmanın əldə edilməsi;

• Geriyə qayıtma prosesinin müvafiq təhlükəsizlik, humanitar, sosial-iqtisadi yardım proqramları ilə təminat altına alınması;

• Geriyə qayıtmış əhalinin yenidən qovulmasına, onlara qarşı hər hansı ayrı-seçkilik həyata keçirilməsinə və zərər vurulmasına imkan verməmək üçün beynəlxalq monitorinq, hesabatlıq, təhlükəsizlik, müdaxilə və digər zəruri fəaliyyətin bərqərar edilməsi;

• Beynəlxalq nəzarət altında yenidənqurma və barışıq tədbirlərinin həyata keçirilməsi yolu ilə, geriyə qayıtmış insanların davamlı reabilitasiya və re-inteqrasiyasının təmin edilməsi.

Qərbi azərbaycanlıların onilliklər ərzində legitim nümayəndəsi kimi İcma qayıdış prosesində fəal rol oynayacaq, maraqlı tərəf kimi aidiyyəti dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar ilə dialoq və əməkdaşlıq aparmaq və onlar tərəfindən legitim tərəf müqabili kimi tanınmaq üçün səy göstərəcək.

Qərbi azərbaycanlıların onlara uzun müddət ərzində qayğı göstərmiş Azərbaycan ilə xüsusi bağları nəzərə alınmalı və öz yurdlarına qayıtdıqdan sonra onların Azərbaycan Respublikası ilə maneəsiz əlaqəsinə imkan yaradılmalıdır.

Qayıdış prosesi Qərbi azərbaycanlıların qovulmadan əvvəlki məskunlaşma konfiqurasiyasını bərpa etməlidir. Qovulmuş azərbaycanlıların qayıdış zamanı müxtəlif bəhanə və hüquqi fəndlərlə pərakəndə səpələnməsi cəhdləri irqçiliyin bir forması və re-inteqrasiyaya maneə olan zərərli yanaşma kimi rədd ediləcək. Bu prinsipdən yayınma ancaq aidiyyəti şəxslərin sərbəst iradəsi və razılığı əsasında baş verə bilər.

Qovulmuş şəxsin geriyə qayıtmaq barədə qərarı könüllü olmalı və onun bu qərarı verə bilməsi üçün ona hüquqları və imkanlar barədə tam məlumat verilməlidir. Müvafiq hüququ olan şəxsin geriyə qayıtmaq qərarını ancaq ləyaqətli və təhlükəsiz şəkildə evinə dönməyin mümkün olmasını, o cümlədən, qayıdış prosesi zamanı və qayıtdıqdan sonra həyatını qura bilməsi üçün müvafiq zəmanət və yetərli həcmdə resurs ayrılacağını, tarixi vətənində fərdi və kollektiv hüquqlarının təmin ediləcəyini yəqin etdikdən sonra verə biləcəyi nəzərə alınmalıdır.

Qayıdış prosesi zamanı qadınlar, uşaqlar və sosial baxımdan həssas əhali qrupuna aid edilən şəxslərin maraqları əsas prioritet kimi nəzərə alınacaq, “Qadınlar, sülh və təhlükəsizlik” yanaşması daxil olmaqla bu sahədə beynəlxalq aləmdə qəbul olunan mütərəqqi konsepsiya və standartlar qayıdış prosesində aparıcı yer tutacaq.

İcma ötən iki əsr ərzində erməni və Azərbaycan xalqları arasında dərin nifaq olduğunu və Ermənistanın beynəlxalq hüquqa zidd hərəkətləri nəticəsində hal-hazırda əhəmiyyətli sayda insanın təhlükəsizlik problemlərindən əziyyət çəkdiyini anlayır və yaranmış bütün siyasi, təhlükəsizlik, hüquqi, sosial və humanitar problemlərə görə məsuliyyətin Ermənistanın üzərinə düşdüyünü hesab edir. İcma təhlükəsizlik problemlərinin sülh yolu ilə tənzimləməsi zamanı humanitar təcililiyi obyektiv kriteriya kimi qəbul etməklə bərabər, davamlı sülhün bərqərar edilməsində ədalətsizliyin və hüquq pozuntusunun baxılmamış qalma müddətini beynəlxalq diqqətin yetirilməsi üçün əsas kriteriya hesab edir.

Belə ki, hüquq pozuntusu və ədalətsizlik nə qədər öz həllini tapmamış qalırsa, bir o qədər cəzasızlıq hissi güclü olur və daha böyük ədalətsizlik törəyir. Bu, öz növbəsində fait accompli və bir ədalətsizliyi daha böyük ədalətsizlik törətməklə unutdurmaq kimi qeyri-insani, zərərli və təhlükəli taktikaları təşviq edir. Bu baxımdan İcma hesab edir ki, böyük haqsızlığa məruz qalmış Qərbi azərbaycanlıların hüquqlarının bərpası məsələsi regional təhlükəsizliyin və Ermənistan ilə Azərbaycan arasında münasibətlərin bərpa olunması kontekstində ən ilk sırada baxılmalı olan vəzifədir.

4. Planlama və icranın əsas mövzuları

İcma geriyə qayıtma hüququnun beynəlxalq hüququn və insan hüquqlarının ali prinsipi olmasından çıxış etməklə bərabər, bu prosesin asan olmayacağını nəzərə alır. İcma geriyə qayıtma hüququnun reallaşmasına əsas maneənin Ermənistanın müqaviməti olacağını gözləyir. Bundan əlavə, qayıtma prosesi əhəmiyyətli ölçüdə hüquqi məsələlərin həllini, təhlükəsizlik komponentini və böyük miqdarda resurs əldə edilməsini ehtiva edir. Bütün bu vəzifələrin həlli Azərbaycan və Ermənistan ilə yanaşı, geniş beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyinin əldə edilməsini tələb edir.

İcma repatriasiya prosesinin bütün mərhələlərində mərkəzi rol alacaq və repatriasiya başa çatdıqdan sonra da öz fəaliyyətini davam etdirəcək.

Konseptual olaraq, qayıdışın əsas mövzularına dair İcmanın mövqeyi aşağıdakı kimidir.

1. 1. Beynəlxalq hüquqi çərçivə və zəmanət

İndiki Ermənistan ərazisindən azərbaycanlıların qovulması məsələsini presedentsiz ədalətsizlik kimi beynəlxalq ictimaiyyətin gündəliyinə gətirmək, bu vəziyyətin davam etməsinin beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhdid kimi qəbul etdirməyə nail olmaq və davamlı sülh və ədalətin bərqərar olması üçün azərbaycanlıların geriyə qayıtma hüququnu təmin edən, hüquqi baxımdan məcburi olan, müvafiq verfikasiya və zəmanət mexanizmini ehtiva edən qərar və razılaşmaların əldə edilməsi ilk vəzifədir. Bu məqsədlə, İcma Qərbi Azərbaycandan qovulmuş azərbaycanlıların öz vətənlərinə qayıtmasına şərait yaratmağın Ermənistanın öhdəliyi kimi Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsində də təsbit olunmasına çalışacaq.

Qayıdışın beynəlxalq hüquqi çərçivəsinin formalaşdırılması üçün İcma Azərbaycan Respublikası hökuməti, Ermənistan Respublikası hökuməti, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olan dövlətlər, region ölkələri və digər aidiyyəti dövlətlər və təşkilatlar ilə təmaslara başlayacaq.

1. 2. İcmanın üzvlərinin müəyyən edilməsi və siyahıyaalınması

İndiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş bütün azərbaycanlılar və onların törəmələrinin öz vətənlərinə qayıtmaq hüququ var. İcma Azərbaycan Respublikasının və Qərbi azərbaycanlıların məskunlaşdığı digər dövlətlərin əhali reyestri xidmətlərinin yardımından istifadə edərək və müvafiq beynəlxalq metodologiya əsasında İcma üzvlərinin siyahıyaalınmasını həyata keçirəcək. Bu cür siyahıyaalınmada effektiv vasitələrdən birinin aidiyyəti şəxslərin özünü təqdim etməsi olduğunu nəzərə alaraq, onları bu addıma təşviq etmək üçün vətənindən qovulmanın ciddi hüquq pozuntusu olması barədə geniş informasiya kampaniyası aparılacaq və təhlükəsiz və ləyaqətlə geri qayıtmaq yanaşmasının mahiyyəti geniş ictimaiyyətə izah ediləcəkdir.

1. 3. Qayıdış planının hazırlanması

İcma qayıdış prosesinin nizamlı və effektiv şəkildə həyata keçirmək məqsədilə müvafiq beynəlxalq icraçı tərəfdaş tapmaq üçün səy göstərəcək. Bu tərəfdaşın BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının olmasına üstünlük veriləcək. İcma beynəlxalq icraçı tərəfdaş ilə birlikdə, tətbiq oluna bilən beynəlxalq standartlar əsasında, Azərbaycan hökuməti və Ermənistan hökuməti ilə təmaslar şəraitində qayıdışın detallı planını hazırlayacaq. Qayıdış planı tələb olunan addım və resurslar, dəqiq zaman çərçivəsi göstərilməklə prosesin mərhələlərini və istiqamətlərini təsvir etməlidir.

1. 4. Ermənistanın hüquqi çərçivəsinə münasibət

Qərbi azərbaycanlılar “Ermənistan Respublikası” adlanan siyasi-hüquqi vahidin effektiv nəzarət etdiyi ərazidən zorla qovulduqları üçün bu dövlətin təşəkkül tapmasında, onun konstitusion çərçivəsinin və milli və hüquqi xarakterinin formalaşması prosesində iştirak imkanından məhrum ediliblər.

İcma Ermənistan Respublikasının Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) üzvü olduğunu, digər dövlətlərin əksəriyyəti tərəfindən tanındığından agahdır və Ermənistan Respublikasını siyasi-hüquqi reallıq kimi görür. Ermənistanın BMT-nin Nizamnaməsi daxil olmaqla müvafiq beynəlxalq hüquqi sənədlərə qoşulmuş olması bu ölkənin üzərinə onun ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların sülh yolu ilə öz evlərinə təhlükəsiz və ləyaqətlə qayıtmasına şərait yaratmaq daxil olmaqla onların hüquqlarının bərpası və qorunması sahəsində konkret öhdəliklər qoyur. İcma Qərbi azərbaycanlıların Ermənistanın hüquqi sistemi ilə və onun çərçivəsində fərdi və kollektiv qisimdə mümkün fəaliyyətini praktiki məsələ kimi görür, bunu ölkənin ərazisində azərbaycanlılara qarşı törədilmiş hər hansı ədalətsizliyi və hüquqa zidd hərəkəti qəbul etmək, qanuni maraqlarından imtina etmək mənasında təfsir və qəbul edilməsini rədd edir.

Ermənistan Respublikası özünün milli hüquqi çərçivəsini azərbaycanlı icmasına əlçatan etməli, azərbaycanlıların bərabər hüquqlarını təmin etməli, onların ana dillərində təhsil almasına, qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanlarında Azərbaycan dilindən istifadəsinə imkan yaratmalı və azərbaycanlıların hüquqlarının qorunmasını tam təmin etmək məqsədilə özünün qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi üçün müvafiq beynəlxalq qurumların hüquqi məsləhət, monitorinq və nəzarət mexanizmi çərçivəsində İcma ilə konstruktiv dialoqa başlamalıdır.

İstənilən halda, Qərbi Azərbaycandan qovulmuş azərbaycanlılar öz vətənlərində yaşamaq hüququna malikdirlər, bu hüquq əzəlidir, toxunulmazdır, mütləqdir və həlledici faktordur. Şəxsiyyəti, mülkiyyət hüququnu və digər hüquqları təsdiq edən sənədlərin Ermənistan tərəfindən təqdim edilməsi bu hüququ yaratmır, verilməməsi bu hüququ aradan qaldırmır. Belə sənədlərin verilməsi sadəcə formal-texniki məsələ olmaqla hazırda sözügedən ərazilərə nəzarət edən Ermənistan Respublikasının qeyd-şərtsiz yerinə yetirməli olduğu bir öhdəlikdir.

1. 5. Təhlükəsizliyin təmin olunması

Ermənistan hökumətinin azərbaycanlı əhaliyə qarşı etnik əsaslarla genişmiqyaslı və sistematik zorakılıq törətmiş olması səbəbindən İcma təhlükəsizlik məsələlərində bu dövlətə etibar etmir və ona görə də müvafiq mandatla və Qərbi azərbaycanlıların etimad göstərdiyi ölkələrin qüvvələrindən ibarət beynəlxalq təhlükəsizlik missiyasının qayıdış olacaq ərazilərə yerləşdirilməsini zəruri hesab edir.

Beynəlxalq missiyanın səlahiyyəti və imkanları təhlükəsizlik vəziyyətindən asılı olacaq. Təhdidlərin qiymətləndirilməsinin müvafiq informasiya toplama və təhlil imkanları tələb etməsini, İcmada bu imkanların olmadığını nəzərə alaraq, İcma bu məsələdə Azərbaycan Respublikası hökumətinin yardımına ümid edir. İcma bu məsələdə Azərbaycan hökumətinin təqdim edə biləcəyi təhdidlərin qiymətləndirilməsini əsas götürəcək.

Missiya qayıdışdan əvvəl yerləşdirilməli, müvafiq əraziləri nəzarətə götürməli, mülki-hərbi əlaqə, polis və mülki idarəetmə səlahiyyətinə malik olmalı, İcmanın zəruri hesab etdiyi müddətdə fəaliyyət göstərməlidir.

İcma beynəlxalq təhlükəsizlik missiyasının mandatının formalaşdırılması və idarə edilməsi üzrə formatda maraqlı tərəf kimi təmsil olunmalıdır.

Hüquq-mühafizə və ədliyyə məsələlərində adekvat iştirakın zəruri şərt olduğunu nəzərə alaraq, azərbaycanlıların yerli təhlükəsizlik qüvvələrini formalaşdırmasına və məhkəmələrdə müvafiq rol almasına şərait yaradılmalıdır.

1. 6. Mülkiyyət məsələləri

Azərbaycanlılara qarşı törədilmiş bütün hüquq pozuntuları kimi mülkiyyət hüququnun pozulmasının nəticələrinin aradan qaldırılmasına görə də Ermənistan hökuməti məsuliyyət daşıyır. Ermənistan hökuməti azərbaycanlılara məxsus mülkiyyətin və icma torpaqlarının qaytarılmasını təmin etməli, mülkiyyətə vurulmuş zərərə və mülkiyyətdən istifadənin qarşısının alınmasına görə yaranmış itkilərə görə kompensasiya ödəməlidir. Ermənistan hökuməti azərbaycanlıların mülkiyyət hüquqlarının bərpasından irəli gələn bütün xərcləri ödəməli və digər lazımi tədbirləri görməlidir.

1. 7. Re-inteqrasiya və reabilitasiya

Repatriasiya etmiş azərbaycanlılar qayıtdıqdan sonra ilk dövrlər humanitar yardıma, sonra uzunmüddətli sosial və iqtisadi inkişaf üçün re-inteqrasiya və reabilitasiya proqramına və yardımlara ehtiyac duyacaqlar. İcma bu sahədə müvafiq proqram həyata keçirmək üçün beynəlxalq qurumlar və donorların əsas tərəf müqabili olmaqda qərarlıdır.

Re-inteqrasiya və reabilitasiya tədbirlərinin uğurunun təmin edilməsində yaşayış məskənləri daxilində sosial bağlar və dinamika vacib əhəmiyyət kəsb edir. Təcrübə göstərdiyi kimi, qovulmadan əvvəlki məskunlaşma konfiqurasiyasının qorunub saxlanması sosial bağların bərpasını və beləliklə re-inteqrasiya və reabilitasiyanı asanlaşdırır. Bu baxımdan, qovulmadan əvvəlki məskunlaşma konfiqurasiyasının qorunub saxlanması insan hüquqlarının bir tələbi olmaqla bərabər re-inteqrasiya və reabilitasiyanın uğuru üçün zəruri şərtdir.

1. 8. Mədəni irsin bərpası və qorunması

İcma BMT-nin ixtisaslaşmış qurumlarının iştirakı ilə Ermənistan ərazisində azərbaycanlılara məxsus mədəni irsin vəziyyətinin dəyərləndirilməsinə, o cümlədən, zərər vurulmuş və yer üzündən silinmiş mədəni irs nümunələrinin siyahısının hazırlanmasına və Ermənistan hökumətinin onları bərpa etmək və qorumaq öhdəliyini icra etməsinə nail olmaq üçün səy göstərəcək.

1. 9. Etnik icmalar arası barışıq

Qərbi azərbaycanlılara qarşı böyük haqsızlıq törədilib. Bu haqsızlıq etnik təmizləmə ilə məhdudlaşmır. Qərbi azərbaycanlıların evlərinə başqa yerdən insanlar köçürülüb. Bu ağrılı keçmişi tarixi yaddaşında saxlamaqla bərabər İcma qəbul edir ki, sülh və inkişafın təmin edilməsinin yolu barışıqdan keçir. Qərbi azərbaycanlılar onların vətəninə başqa ölkələrdən köçürülmüş ermənilərlə dinc və yanaşı yaşamağa hazırdır. İcma barışığa nail olmağın uzun müddət tələb edəcəyini və mürəkkəb olacağını gözləyir. İcma insan hüquqlarına hörməti, hüququn aliliyini və ikili standartların aradan qaldırılmasını barışın əldə edilməsi üçün ən mühüm vasitələr kimi görür. Bu baxımdan, İcma Ermənistanın azərbaycanlılara qarşı nifrət və ayrıseçkiliyi aşılayan siyasət və praktikasını dayandırmasına, azərbaycanlılara qarşı cinayət törətmiş şəxsləri ədalət məhkəməsinə təslim etməsinə, onları şöhrətləndirməyə dərhal son verməsinə, o cümlədən, azərbaycanlılara qarşı cinayətlərdə iştirak etmiş hərbi və siyasi xadimlərə, terrorçulara qoyulmuş abidələri sökməsinə və aparılmış yer adları dəyişliklərini ləğv etməsinə nail olmaq üçün səylər göstərəcək.

1. 10. İcmanın uzunmüddətli fəaliyyəti

İcma hesab edir ki, onun missiyası təkcə qayıdış məsələsi ilə məhdudlaşmır. İcma əhali öz vətəninə qayıtdıqdan sonra da təşkilat kimi öz fəaliyyətini, o cümlədən orada yaşayacaq azərbaycanlıların maraqları, hüquqları, inkişafı və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə mütəşəkkil səylərini, bu məqsədlə, Azərbaycan Respublikası, xarici dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar, eləcə də Ermənistan hökuməti ilə və Ermənistan ictimaiyyəti ilə dialoq və qarşılıqlı fəaliyyətini davam etdirmək niyyətindədir.

5. Yekun müddəalar

İcma bu konsepsiyanın yerinə yetirilməsində fəallıq və sahiblik göstərəcək, bu məqsədlə qanuni çərçivədə resursların əldə edilməsi üçün səylər göstərəcək. İcma vəziyyətin mümkün dəyişməsindən asılı olaraq, konsepsiyaya dəyişiklik edə bilər.

26 yanvar 2023, https://apa.az/az/qerbi-azerbaycan/qerbi-azerbaycana-qayidis-konsepsiyasi-metn-744543

 

Концепция по обеспечению мирного, безопасного и достойного возвращения азербайджанцев, изгнанных из территории нынешней Армении – КОНЦЕПЦИЯ ВОЗВРАЩЕНИЯ

---

ОБЩИНА ЗАПАДНОГО АЗЕРБАЙДЖАНА

1. Введение

Организация, учрежденная в 1989 году как «Азербайджанское общество беженцев» и получившая название “Община Западного Азербайджана” в 2022 году (Община), занимается защитой прав азербайджанцев, изгнанных из территории нынешней Армении.

Данная Концепция определяет общие рамки целей, принципов, подготовительных и исполнительных мероприятий, которые будут проводиться Общиной для возвращения азербайджанцев, насильно выселенных с территории нынешней Армении. Концепция основана на международном праве, соответствующем национальном законодательстве, исторических фактах и служит установлению справедливости и мира.

2. Описание проблемы

За последние два века азербайджанский народ сильно пострадал от вооруженных конфликтов, оккупации, этнических чисток, насильственного переселения и геноцида. Полное изгнание азербайджанцев с территории нынешней Армении, где они когда-то составляли абсолютное большинство, завершилось в 1991 году. В результате этнических чисток на этой территории сейчас проживают исключительно армяне.

Этнические чистки, совершенные против азербайджанцев, в большинстве случаев были результатом системной деятельности государственных органов и осуществлялись путем насилия, массовой резни и других преступлений против человечности, а также грубых нарушений прав человека. Этот процесс был особенно тяжелым и беспощадным в 1905-06, 1918-21, 1948-53 и 1987-91-ых гг. Последствия этих актов, в том числе, результаты действий образований под названием «Республика Армения», «Республика Горная Армения» в 1918-21 гг., Советского Союза, в особенности печально известного руководителя СССР Иосифа Сталина, передавшего Армении многие регионы, включая Зангезур, где преобладающим населением были азербайджанцы, и подписавшего расистское решение о депортации из Армении ста тысяч азербайджанцев, а также Армянской ССР в 1987-91 годах все еще дают о себе знать.

На территории, именуемой Арменией, было повсеместно разрушено историческое и культурное наследие, принадлежащее азербайджанцам, включая мечети и кладбища, изменены географические названия, в отношении азербайджанцев осуществлялась расовая дискриминация систематического характера. Лица, участвовавшие в этнических чистках и других преступлениях против азербайджанцев, и их действия прославляются в Армении на государственном уровне.

Эта беспрецедентная несправедливость породила чувство безнаказанности в правящих кругах Армении и побудила их к территориальным притязаниям на международно-признанные территории Азербайджанской Республики, применению силы, военной оккупации, новым этническим чисткам в массовых масштабах и другим преступлениям против человечности.

Увенчание победой операции Азербайджанской Республики по самообороне против военного нападения и оккупации Армении в 2020 году стало важным шагом на пути восстановления справедливости и увеличило возможности для установления мира между двумя странами. С другой стороны, невозможность возвращения азербайджанцев, изгнанных с территорий нынешней Армении, продолжение политики моноэтнической государственности, этнических чисток и систематической расовой дискриминации является большой несправедливостью и создает серьезную угрозу для установления прочного мира.

3. Цели, задачи и подход

Община не приемлет несправедливость, совершенную против западных азербайджанцев в течение последних двух столетий, и отвергает последствия этой несправедливости. Основываясь на право на возвращение, закрепленное во Всеобщей декларации прав человека, Международном пакте о гражданских и политических правах, Конвенции о статусе беженцев и других важных международных актах, Община заявляет своей главной целью создание условий для возвращения азербайджанцев, изгнанных с территории нынешней Армении в свои родные края, и обеспечения их индивидуальных и коллективных прав по возвращению туда. Основными целями и принципами деятельности, реализуемой данной концепцией, являются:

-Достижение юридически обязывающего международного соглашения с соответствующим механизмом верификации и гарантии для добровольного, безопасного и достойного возращения азербайджанцев, изгнанных с территории нынешней Армении в свои родные края;

-Обеспечение процесса возвращения соответствующими программами по безопасности, гуманитарной и социально-экономической помощи;

-Установление международного мониторинга, отчетности, безопасности, вмешательства и других необходимых мероприятий по предотвращению повторного выселения, какой-либо дискриминации и причинения вреда по отношению к вернувшемуся населению;

-Обеспечение устойчивой реабилитации и реинтеграции по отношению к вернувшимся лицам путем осуществления мер по восстановлению и примирению под международным контролем.

Как законный представитель западных азербайджанцев на протяжении десятилетий, Община будет играть активную роль в процессе возвращения, как заинтересованная сторона приложит усилия для ведения диалога и сотрудничества с соответствующими государствами и международными организациями и признания с их стороны в качестве легитимного визави.

Особые связи западных азербайджанцев с Азербайджаном, который на протяжении долгого времени заботился о них, должны быть учтены, и должна быть создана возможность для их беспрепятственной связи с Азербайджанской Республикой после возвращения в родные края.

Процесс возвращения должен восстановить конфигурацию расселения западных азербайджанцев до изгнания. Попытки расселения азербайджанцев в разброс под разными предлогами, и путем юридических ухищрений являются одной из форм расизма и будут отвергнуты как пагубный подход, препятствующий реинтеграции. Отклонение от этого принципа может произойти только на основании свободного волеизъявления и согласия соответствующих лиц.

Решение на возвращение изгнанного лица должно быть добровольным и для принятия им/ею этого решения ему/ей должна быть предоставлена полная информация относительно прав и возможностей. Должно быть учтено, что правомерное лицо может принять решение о возвращении только после того, как он убедиться в возможности безопасного и достойного возвращения домой, в том числе обеспечении адекватных гарантий и выделении достаточных ресурсов для построения своей жизни во время и после возвращения, и что его/ее индивидуальные и коллективные права будут гарантированы на их исторической родине.

В процессе возвращения интересы женщин, детей и лиц, принадлежащих к социально уязвимой группе населения, будут учитываться в качестве основного приоритета, международно-признанные прогрессивные концепции и стандарты в этой области, включая подход «Женщины, мир и безопасность» займут ведущее место в процессе возвращения.

Община понимает, что на протяжении последних двух столетий между армянским и азербайджанским народами существует глубокий разлад, и что в результате действий Армении, противоречащих международному праву, значительное число людей в настоящее время страдает от проблем безопасности, и считает, что ответственность за возникшие политические, правовые, социальные, гуманитарные и проблемы безопасности лежит на Армении. Община, признавая гуманитарную неотложность объективным критерием в мирном урегулировании проблем безопасности, считает, что в процессе установления устойчивого мира, время, в течение которого несправедливость и правонарушения остаются нерассмотренными, является основным критерием для уделения международного внимания.

Таким образом, чем дольше правонарушения и несправедливость остаются неразрешенными, тем сильнее становится чувство безнаказанности, и тем больше порождается несправедливость. Это, в свою очередь, поощряет fait accompli и такую бесчеловечную, ущербную и опасную тактику как предание забвению одну несправедливость путем совершения еще большей. В связи с этим, Община считает, что вопрос восстановления прав западных азербайджанцев, подвергшихся большой несправедливости, находится в ряду первых вопросов, которые следует рассмотреть в контексте региональной безопасности и восстановления отношений между Арменией и Азербайджаном.

4.Планирование и основные вопросы исполнения

Община, исходя из того, что право на возвращение является руководящим принципом международного права и прав человека, принимает во внимание нелегкость этого процесса. Община ожидает, что главным препятствием для реализации права на возвращение станет сопротивление Армении. Помимо этого, процесс возвращения состоит из разрешения значительного количества юридических вопросов, компонента безопасности и приобретения больших объемов ресурсов. Наряду с Азербайджаном и Арменией, решение всех этих задач требует поддержки широкой международной общественности.

Община будет играть центральную роль на всех этапах процесса репатриации и продолжит свою деятельность после ее завершения.

Концептуально позиция Общины по основным темам возвращения выглядит следующим образом:

4.1. Международно-правовая база и гарантия

Первостепенной задачей является внесение в повестку дня международного сообщества изгнание азербайджанцев с территории современной Армении как беспрецедентной несправедливости, обеспечение признания продолжения этой ситуации как угрозы международному миру и безопасности, а также достижение юридически обязательных решений и соглашений с соответствующим механизмом верификации и гарантий, обеспечивающих право азербайджанцев на возвращение, для установления устойчивого мира и справедливости. С этой целью Община будет пытаться, чтобы создание условий для возвращения азербайджанцев, изгнанных из Западного Азербайджана, было отражено как обязательство Армении в мирном договоре между Азербайджаном и Арменией.

Община начнет контакты с правительством Азербайджанской Республики, правительством Республики Армения, государствами, являющимися постоянными членами Совета Безопасности ООН, странами региона и другими соответствующими государствами и организациями для формирования международно-правовых рамок возвращения.

4.2. Выявление и перепись членов Общины

У всех изгнанных с территории современной Армении азербайджанцев и их потомков есть право вернуться на родину. Община будет проводить перепись членов с помощью служб регистрации населения Азербайджанской Республики и других стран, где проживают западные азербайджанцы, и на основе соответствующей международной методологии. Учитывая, что самопредставление соответствующих лиц является одним из эффективных инструментов данного рода переписи, для побуждения их к этому шагу будет проведена широкая информационная кампания относительно того, что изгнание с родины является грубым правонарушением, широкой публике будет разъяснена суть подхода по безопасному и достойному возвращению.

4.3. Подготовка плана по возвращению

Община приложит усилия, чтобы найти подходящего международного партнера-исполнителя для упорядоченного и эффективного осуществления процесса возвращения. Будет отдано предпочтение, чтобы этим партнером стало Управление верховного комиссара Организации Объединённых Наций по делам беженцев. Община вместе с международным партнером-исполнителем разработает подробный план возвращения на основе применимых международных стандартов в контакте с правительством Азербайджана и правительством Армении. План возвращения должен описывать этапы и направления процесса, указывая необходимые шаги и ресурсы, а также четкие временные рамки.

4.4. Отношение к правовой базе Армении

Западные азербайджанцы, насильно изгнанные из территории, эффективно контролируемой политико-правовой единицей под названием «Республика Армения», были лишены возможности участвовать в становлении этого государства, формировании его конституционных основ и национально-правового характера.

Община осознает, что Республика Армения является членом Организации Объединенных Наций (ООН), признана большинством государств, и рассматривает Республику Армения как политически-правовую реальность. Присоединение Армении к соответствующим международно-правовым документам, в том числе к Уставу ООН, налагает на эту страну конкретные обязательства в области восстановления и защиты прав азербайджанцев, изгнанных с ее территории, в том числе создания условий для их безопасного и достойного возвращения в свои дома. Община рассматривает возможную деятельность западных азербайджанцев в индивидуальном и коллективном качестве в рамках правовой системы Армении как практический вопрос, и отвергает интерпретацию этого как принятие любой несправедливости и незаконных действий, совершенных в отношении азербайджанцев на территории страны, а также как отказа от законных интересов.

Республика Армения должна сделать свою национальную правовую базу доступной для азербайджанской общины, обеспечить равные права азербайджанцев, дать им возможность учиться на родном языке, использовать азербайджанский язык в законодательных, исполнительных и судебных органах, в целях полного обеспечения защиты прав азербайджанцев для усовершенствование своего законодательства должна начать конструктивный диалог с Общиной в рамках правовых консультативных, мониторинговых и контрольных механизмов соответствующих международных институтов.

В любом случае, азербайджанцы, изгнанные из Западного Азербайджана, имеют право жить на своей родине, это право является вечным, неприкосновенным, абсолютным и решающим фактором. Предоставление Арменией документов, удостоверяющих личность, имущественные и иные права, не создает этого права, а их непредоставление не лишает этого права. Выдача таких документов является только формально-техническим вопросом, и это обязательство, которое Республика Армения должна безоговорочно выполнять.

4.5. Обеспечение безопасности

По причине совершения масштабных и систематических актов насилия со стороны правительства Республики Армении по отношению к азербайджанцам, Община не доверяет вопросы безопасности этому государству, и считает важным размещение на территориях, подлежащих возвращению западных азербайджанцев, международной миссии по безопасности с соответствующим мандатом, состоящих из сил стран, которым они доверяют.

Мандат и возможности международной миссии будут зависеть от ситуации безопасности. Принимая во внимание тот факт, что оценка угроз требует соответствующих возможностей сбора и анализа информации, а эти возможности отсутствуют в Общине, она надеется на помощь правительства Азербайджанской Республики по данному вопросу. Сообщество возьмет за основу оценку угроз, которые сможет предоставить правительство Азербайджана по данному вопросу.

Миссия должна быть развернута до возвращения, взять под контроль соответствующие районы, иметь гражданско-военные связи, полномочия полиции и гражданской администрации и действовать до тех пор, пока Община сочтет это необходимым.

Община должна быть представлена в качестве заинтересованной стороны в формулировании мандата и формате управления международной миссии по обеспечению безопасности.

Принимая во внимание, что адекватное участие в вопросах правоохранения и правосудия является необходимым условием, должны быть созданы условия для того, чтобы азербайджанцы формировали местные силы безопасности и играли соответствующую роль в судах.

4.6. Вопросы собственности

Правительство Армении также несет ответственность в отношении правонарушений, совершенных в отношении азербайджанцев, в том числе, за устранение последствий нарушения прав собственности. Правительство Армении должно обеспечить возврат имущества и общинных земель, принадлежащих азербайджанцам, выплатить компенсацию за имущественный ущерб и убытки, причиненные воспрепятствованием использованию имущества. Правительство Армении должно оплатить все расходы, связанные с восстановлением прав собственности азербайджанцев, и принять другие необходимые меры.

4.7.Реинтеграция и реабилитация

В первые периоды после возвращения репатриированных азербайджанцев им потребуется гуманитарная помощь, а дальше программы реинтеграции, реабилитации и помощи для долгосрочного социально-экономического развития. Община настроена стать ключевым партнером международных организаций и доноров для реализации соответствующих программ в этой области.

Социальные связи и динамика в поселениях имеют важное значение для обеспечения успеха мер по реинтеграции и реабилитации. Как показывает опыт, сохранение конфигурации поселения до выселения способствует восстановлению социальных связей и, таким образом, упрощает реинтеграцию и реабилитацию. В этой связи, будучи требованием прав человека, сохранение конфигурации поселения является необходимым условием для успеха реинтеграции и реабилитации.

4.8. Восстановление и защита культурного наследия

Община будет прилагать усилия для того, чтобы добиться с участием специализированных ведомств ООН оценки состояния культурного наследия, принадлежащего азербайджанцам в Армении, разработки списка разрушенных и уничтоженных образцов культурного наследия, и обеспечения выполнения Арменией обязательства для их восстановления и охраны.

4.9. Примирение между этническими общинами

Против западных азербайджанцев была совершена большая несправедливость. Эта несправедливость не ограничивается этническими чистками. Люди из других мест переселились в дома западных азербайджанцев. Сохраняя это болезненное прошлое в памяти, Община принимает, что обеспечение мира и развития возможно только через примирение. Западные азербайджанцы готовы мирно, и бок о бок жить с армянами, переселенными на их родину из других стран. Община ожидает, что достижение перемирия потребует много времени и будет сложным. Община видит уважение прав человека, верховенство права и устранение двойных стандартов важными инструментами для получения перемирия. В связи с этим, Община будет прилагать усилия для прекращения политики и практики Армении, насаждающую ненависть и дискриминацию в отношении азербайджанцев, немедленного прекращения прославления и передачи суду лиц, совершивших преступления против азербайджанцев, в том числе снос памятников военным и политическим деятелям, террористам, участвовавшим в преступлениях против азербайджанцев, и отмены изменения географических названий.

4.10. Долгосрочная деятельность Общины

Община считает, что ее миссия не ограничивается вопросом возвращения. После возвращения населения на родину Община продолжит свою деятельность как организация, в том числе намерена продолжать консолидированные усилия по обеспечению интересов, прав, развития и безопасности азербайджанцев, проживающих там, и с этой целью будет продолжать диалог и взаимную деятельность с Азербайджанской Республикой, иностранными государствами и международными организациями, а также правительством и общественностью Армении.

5.Заключительные положения

Община будет проявлять инициативу и брать на себя ответственность за реализацию данной концепции, прилагая усилия для получения в правовых рамках ресурсов для этой цели. Община может модифицировать концепцию в зависимости от возможных изменений ситуации.

https://turktoday.info/az/koncepciya-po-obespecheniyu-mirnogo-bez/?fbclid=IwAR12A5rL2kYhfOOr8bdVThV8k75P79M4cZ-pl0GRyRSUvXgXpJJzggd3zj4