Ermənilərin indi Sünik dediyi Qərbi Zəngəzurun Ermənistana verilməsi Ru­siyanın planı olmuşdur. 1920-ci ilin no­yabrına qədər isə bu ərazi Azərbaycana aid idi. Azərbaycan türklərinin burada ən min ildir yaşadığı danılmaz həqiqətdir. Ermənistan sovetləşmədən öncə Bakı­da 1920-ci il noyabrın 4-də Azərbaycan K(b)P MK Siyasi Bürosunun və RK(b)P Qafqaz bürosunun üzvlərinin keçirilən birgə iclasında (protokol №4, 2-ci bənd) bu məsələ müzakirə edilmişdi. Həmin iclasda belə Azərbaycana məxsus olan bir ərazini onun razılığı olmadan Rusi­yanın müqavilə ilə Ermənistana verməsi düzgün hesab edilməmişdi. Bu zaman Ermənistan hələ sovetləşdirilməmişdi. 1918-ci il 4 iyun Batum anlaşması ilə Ermənistanın tanınan 9 min kvadratkilo­metrlik ərazisinə Zəngəzur torpaqlarının da daxil edilməsi bu iclasdan öncə heç vaxt gündəmdə olmamışdı . Ermənilərin həmin ilin yayında İstanbula göndərdik­ləri heyətə Ermənistanın bəzi ərazilər hesabına genişləndirilməsi tələbləri ilə çıxış etmələri tapşırılmışdı. Onların Os­manlı dövlət rəhbərləri ilə görüşlərində Qərbi Zəngəzurun Ermənistana veril­məsi tələbləri birmənalı şəkildə rədd edilmişdi.

Birinci Ermənistan Respublikasının baş naziri və xarici işlər naziri Aleksandr Hatisyan “Ermənistan Respublikasının doğulması və inkişafı” adlı əsərində bu­nunla bağlı indiyədək məlum olmayan bəzi mühüm məsələləri dilə gətirib. O yazırdı:

“Birinci iclasda Vehib Paşa şəxsən məndə olan tarixi xəritədə Ermənista­nın sərhədlərini çəkdi. Bu xəritəni həm Trabzona, həm də daha sonra İstanbu­la, Gümrü və Avropaya özümüzlə apa­rırdıq. Vehib Paşa xəritəyə işarə edərək və Türkiyənin səylərini izah edərək dedi:

"Görürsünüzmü, tale Türkiyəni Qərb­dən Şərqə sürükləyir. Biz Balkanları tərk etdik, Afrikanı da tərk edəcəyik, amma Şərqdə məskunlaşmaq lazımdır. Qanı­mız, dinimiz, dilimiz oradadır. Bunun da təbii cazibəsi var. Qardaşlarımız Bakı­dadır, Dağıstanda, Türküstandadır, siz isə bizim yolumuzu kəsirsiniz...Qazax və Gəncəyə gedən yolumuzu kəsmək istəyirsiniz, bizim əsas arqumentimiz buradadır, biri Qars-Ahırkələkdir, o biri də Şərur-Naxçıvan-Zəngəzurla gedir.” Ermənilərə açıq şəkildə bildirilmişdi ki, Türkiyənin Şərqə açılan yoluna çıxması ağır nəticələr verə bilər. Həmin dövrdə Qərbi Zəngəzura erməni silahlıları ayaq qçmışdılar və Andranikin və Njdenin quldur dəstələri bu ərazini Azərbaycan türklərindən təmizləmək “tədbirlərinə” start vermişdilər. Qaregin Njdeyə Birinci Dünya müharibəsinin sonunda Daşnak­sutyun partiyası tərəfindən müasir Er­mənistanın ərazisində və sonra isə di­gər ərazilərdə yaşayan azərbaycanlılara qarşı gizli etnik təmizləmə həyata keçir­mək həvalə olunmuşdu. O, bu sahədə xüsusi "nailiyyətlərini" qeydə almışdır. Zəngəzura gələndən sonra Njdenin başçılığıı altında həqiqətən Azərbaycan əhalisinə qarşı əsil soyqırımı həyata keçirilirdi. Erməni silahlılarının bura­ya gəlişindən sonra yüz minlərlə insan Zəngəzurdan qaçmağa məcbur edilərək yollarda həlak olmuşdu. Etiraf etdiyi yazışma və sənədlərdə Njde 32 tatar (Azərbaycan) kəndlərini məhv etməsi ilə öyünür. 

Hələ 1918-ci il avqustun əvvəllərin­də yenə Andranik meydanda idi. O, öz başkəsənləri ilə qəflətən Zəngəzur və Qarabağ torpaqlarında görünmüş və dinc azərbayçanlı əhaliyə qanlı divan tutmağa başlamışdı. Bu münasibətlə Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti özünün 1918-ci il 15 avqust tarixli 461 №-li rəsmi məktubu ilə Er­mənistan hökumətinə müraciət edərək bu rüsvayçılıqlara son qoymağı və And­ranikin quldur dəstəsini Azərbaycan ərazisindən geri çəkməyi tələb etmişdi. Ermənistan hökuməti həmin məktuba cavabında riyakarlıqla bildirmişdi ki,”...general Andranik, həm də onun dəstəsi artıq çoxdan erməni qoşunlarının tər­kibindən və siyahısından çıxarılmışdır, bundan sonra onlar Ermənistan rəh­bərliyinə, onun vəzifəli şəxslərinə tabe olmaqdan imtina etmişlər”. 

O zamankı erməni höküməti Njde­nin qətllərinə də guya onun Ermənistan Respublikasına tabe olmaması kimi bəhanələr gətirir və mövcud Ermənis­tan Respublikası ilə heç bir əlaqəsinin olmadığını bildirirdi. Njdenin dəstələri 1919-1920-ci illərdə Azərbaycan ordu­su ilə döyüşlərdə iştrak edirdi. Ən gərgin döyüşlər 1920-ci ilin mart ayında qedir. Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edildikdən sonra Njde Sovet ordu­sunun hərbi birləşmələri ilə də döyüşlər aparırdı. 

1920-ci ildə Njde Zəngəzurda "Dağ­lıq Erməni Respublikası"nın yaradılma­sını elan etmiş, Qarabağ və Naxçıvan­da yaşayan azərbaycanlı əhalinin də kütləvi qətllərini təşkil etmişdir. Zəngə­zurun müsəlman əhalisinə qarşı erməni vəhşilikləri əslində 1919-cu ilin dekab­rından etibarən yenidən şiddətlənmişdi. Müsəlmanlar yaşayan Oxçu, Şabadan, Atqız, Pordavdan kəndlərinə qarşı ge­niş hərbi əməliyyatlar başlanmışdı. Özü də bu vaxt əməliyyatlarda artıq erməni Ararat Respublikasının rəsmi nizami ordusu da iştirak edirdi. Lakin Ararat Respublikası hökuməti riyakarcasına bu işlərlə heç bir əlaqəsinin olmadığını, bu zorakılıqların guya ancaq Andranikin, Njdenin dəstəsi və başqa erməni quldur dəstələri tərəfindən törədildiyini bildirirdi. ADR hökümətinin yaratdığı Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının məruzəsində Zəngəzur qəzasında 115 müsəlman kəndinin ermənilər tərəfindən dağıdıldı­ğı göstərilir. Həmin kəndlərdə 3257 kişi, 2776 qadın və 2196 uşaq öldürülmüş, 1060 kişi, 794 qadın və 485 uşaq yara­lanmışdı. Şahidlərin ifadələri əsasında tərtib olunmuş məruzədə ermənilərin törətdikləri cinayətlər haqqında ətraflı məlumat verilmişdir. Vagudi kəndin­də erməni vandalları 400-dən yuxarı azərbaycanlı əhalinin sığınacaq tapdığı məscidə əvvəlcə əl qumbaraları atmış, sonra isə ona od vuraraq, adamlarla bir­likdə yandırmışdılar. 

Qaniçən quldurlar həmin kənddən qaçıb, canını qurtarmaq istəyən uşaq və qadınların başlarını qılınc və xəncərlərlə üzmüş, İmişli kəndini qətl-qarət edərkən südəmər uşaqları süngülərə taxaraq göyə qaldırmış, öldürülənlərin meyitləri­ni tikə-tikə doğramışlar. Meyitlər o qədər eybəcərləşdirilmişdi ki, onları tanımaq mümkün olmurdu. Quldur dəstələri bütün müdafiəsiz müsəlman kəndlərini talan etdikdən sonra hər yeri və hər şeyi oda qalayırdılar. Kəndlərdən hansısa biri mü­dafiə olunmağa cəhd göstərdikdə müha­sirəyə alınır və yerlə-yeksan edilirdi. 

Bu hadisələrin iştirakçısı olan ermə­ni bolşevik A.Lalayan yazmışdı: "Türk qadınları və uşaqlarının, qocalar və ye­niyetmələrin məhv edilməsində daşnak dəstələri... maksimum "şücaət" göstər­dilər. Daşnak dəstələrinin ələ keçirdiyi kəndlər canlı insanlardan "azad olunur" və eybəcərləşdirilmiş meyitlərlə dolu xa­rabazara çevrilirdi". Erməni vəhşiliyinin miqyasını yalnız bu faktlar deyildir Şa­hidlərin dediyinə görə, bütün bu cinayət­lər bilavasitə Andranikin və Njdenin başçılığı ilə həyata keçirilmişdir. 

Zəngəzuru Azərbaycanın tərkibində sayan və bu ərazidə türklərin qarşısına çıxmayacağı öhdəliyini götürən Ermə­nistan bəhanə gətirirdi ki, guya bu silahlı qüvvələr Ermənistan hökümətinə tabe deyillər. Belə çıxırdı ki, Njde, Andranik və digər quldurbaşıların Ermənistanın milli qoşunları və dövlət orqanları ilə heç bir əlaqəsi yoxmuş və Ermənistan Res­publikasının hökuməti onların məsuliy­yətsiz hərəkətlərinə guya cavabdeh de­yildir. Cinayətlər məhz bu qaniçənlərin adına yazılmalıdır. Elə isə nədən bu qul­durlar Ermənistanda qəhrəman hesab olunur? Türk-müsəlman öldürdüklərinə görəmi? Kəndlərimizi xarabazara çevir­diklərinə görəmi? Qərbi Zəngəzurdan bütün azərbaycanlı əhalini qovub çıxar­dıqlarına görəmi? 

Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan bir gün sonra, noyabrın 30-da keçirilən Azərbaycan K(b)P MK Siyasi və Təşkilati Bürosunun iclasında Ermənistan ilə əlaqələrə dair məsələ müzakirə edildi. Müzakirə nəticəsində aşağıdakı belə bir qərar qəbul olundu: “Sovet Azərbaycanı ilə sovet Ermənistanı arasında heç bir sərhəd mövcud deyildir; Zəngəzur... Ermənistana keçir...”

Tapşırığı yerinə yetirən bolşevik rəhbərləri Bakı Sovetinin 1920-ci il dekabrın 1-də Dövlət Teatrında keçirilən təntənəli iclasında etdiyi nitqində Zəngəzurun Ermənistana güzəştə gedildiyini bildirdilər. Bu barədə bəyanatda yazılırdı:

“Sovet Azərbaycanı Ermənistan və Zəngəzurda ən yaxşı yoldaşlarımızın – kommunistlərin günahsız qanını tökmüş və tökən daşnakların hakimiyyətinə qarşı əməkçi erməni xalqının mübarizəsinə yardım göstərərək elan edir ki, bundan sonra heç bir ərazi məsələsi əsrlərdən bəri qonşu olan iki xalqın: ermənilərin və müsəlmanların bir-birinin qanını tökməsi üçün səbəb ola bilməz; Zəngəzur... qəzalarının ərazisi sovet Ermənistanının bölünməz hissəsidir; ...Zəngəzurun hüdudlarında bütün hərbi əməliyyatlar dayandırılır; sovet Azərbaycanının qoşunları buradan çıxarılır”.

Buradakı cinayətlərinin üstünün açılacağından qorxaraq 1920-ci ildən sonra Bolqarıstana qaçan Njde oranın vətəndaşlığını qəbul edib. Sonra nasist Almaniyasına gedərək faşistlərə qoşulub, onlarla sovet hökümətinə qarşı əməkdaşlıq edib, Hitlerlə görüşüb və general rütbəsinə yüksəldilib. 1942-ci ildə faşist ordusunun tərkibində erməni dəstələri yaradıb. Sofiya Sovet Ordusu tərəfindən tutulduqdan sonra o, həbs edilərək
SSRİ-yə gətirilib. 1955-ci ilə kimi Moskva, İrəvan, Vladimir və Daşkənd türmələrində saxlanılıb. 1955-ci ildə Vladimir türməsində ölüb. Meyiti 1983-cü ildə gətirilərək Qafandakı Spitakvor kilsəsinin həyətində basdırılıb. Njde qədim türk torpağı, eradan əvvəl 8-ci əsrdən türklərin yaşadığı Süniki, yəni indiki Zəngəzuru işğal edərək Ermənistana birləşdirməsi ilə həmişə fəxr edib. Bununla bağlı ermənicə yazışmalar, Njdenin əmrləri və bölgədən göndərilən raportlar, Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinə yazılmış məlumatlar Zəngəzur cinayətlərinin aşkar sübutudur. Zəngəzurda yaşanan bu faciələr sonradan SSRİ-nin bu ərazini ermənilərə verməsi Azərbaycanın Türkiyə ilə quru ərazisindən mərhum edilməsi məqsədini güdmüşdür. Həmin sənədlərdə buna işarələr vardır.

2004-ci ildə Serj Sarkisyan başçılıq etdiyi Ermənistan Respublikaçılar Partiyası tərəfindən çap edilmiş “Qaregin Njdenin təlimi” kitabı hər bir erməni üçün stolüstü kitab anlamına gəlir. Ermənistanın müstəqillikdən sonra ən böyük büd-
cəli (7 milyon ABŞ dolları) filmi “Milli qəhrəman” Qaregin Njde haqqında çəkilən film olmuşdur (2013-də nümayiş olunmuşdur). Njdenin əsas hədəfi türklər və Türkiyə, Azərbaycan, tək məqsədi də xarici ölkələrə yayılmış ermənilərdə türklərə qarşı genetik bir nifrət meydana gətirmək idi.

“Türklərə və azərbaycanlılara nifrətlə dolu olan Njde irqçiliyinin bəzi ifadə şəkilləri fərqli olsa da, obyekt eynidir: “Harda türk görsən öldür! O sənin bioloji varlığın üçün təhlükədir”. 2016-cı ildə Qaregin Njdeyə heykəl qoyulması bu irqçi düşüncənin təntənəsi idi. Bir zamanlar Mussolinin yaratdığı faşist təlimdən və onun kitablarından təsirlənən və faşizmi bir dünyagörüşü olaraq mənimsəyən erməni ideoloq Qaregin Njde elə eyni illərdə erməni irqçi təlimi olan Tsexakronu hazırlamışdır. Ermənicə dərs kitablarında Njdedən bəhs edilən hissədə onun faşizmi təbliğ edən, onunla öyünən fikri verilir: “Faşizmin varlığı, hitlerizm haqqında bir bilgi yoxkən bu ideologiyanı 1919-da Sünik dağlarında bizim David Bek qisasçıları ayaqda tuturdular”.

Kitabın başqa bir yerində Njdenin bu fikirləri çatdırılır: “Kim Türkiyə ilə bərabərsə, o, mənim millətimin və bizim tarixi ərazilərimizə sahib olma haqqımızın düşmənidir… Elə bir düşmən ki, onu heç Allah belə mənimlə barışdıra bilməz. Budur mənim siyasi davranış tərzim… ”

Njde həbs ediləndən sonra istintaq zamanı Zəngəzur və digər bölgələrdə də törətdiyi cinayətləri də inkar etmişdi. Amma bu cinayətləri törədərkən orada olan öz erməniləri Njdenin qırmızıqvardiyaçılara və türklərə nə qədər vəhşicəsinə, qəddarcasına davrandığının şahidi olmuş və ifadələrində bu saxta erməni “qəhrəmanı” ifşa etmişdilər. Məsələn, erməni şahid Arsen Xoylunts öz ifadəsində onun vəhşiliyini belə ifadə etmişdi:

“1920-ci ilin sonu və 1921-ci ilin əvvəlində Njdenin qərargahının yerləşdiyi Tatev monastırında, onun rəhbərliyi ilə güllələnmə və qayadan diri-diri atılmaqla 400 qırmızı qvardiyaçı rus, kommunist, inqilabi ruhda olan erməni kəndli və fəhlələri öldürülmüşdür. 1921-ci ilin iyulunda Zəngəzurda sovet hakimiyyəti elan olunandan və daşnak orduları ləğv olunandan sonra mən rayon partiya komitəsinin Tatev sahəsinin katibi təyin edildim. Mənim şəxsi rəhbərliyimlə cənazələr toplanaraq dəfn edildi. Təxminən, 400-ə yaxın cəsəd toplanmışdı”.

Digər bir şahid Avak Canunts isə ifadəsində təsdiq etmişdi:

“...1920-ci ildə Njde Dro Kanayanla birlikdə Qubadlı rayonunun 100-dən çox azərbaycanlı kəndini talan etdilər. Talandan sonra bu kəndlər Njde və Dro tərəfindən yandırılmışdır. Bu kəndlərin ən böyüyü Şurnuxi və başqaları idi.

İrana qaçarkən Njde əmr etdi ki, Zəngəzurdakı bütün kommunistlərin əmlakı müsadirə edilsin. Tabeçiliyindəkilər bunu icra etdilər”.

Njdenin əldə yazılı olan bir ultimatumu var. Ermənistan siyasi tarix arxivində saxlanılır. 27 sentyabr 1920 tarixli sənəddə Njdenin bu fikirləri yer alır

"Türkləri və rusları mən elə bir zövqlə öldürürəm ki, sanki onları döyüşdə və göylərdə məhv edirəm!”

Njdenin Almaniyanın faşist rəhbərləri ilə əlaqələri nəticəsində yaratdığı 10 minlik erməni legionu SSRİ-yə qarşı döyüşlərdə iştirak etmişdi. Njdenin devizi bu idi: “Almaniya üçün ölən Ermənistan üçün ölür”.

Saysız-hesabsız cinayətlər törətmiş və Zəngəzurda “Dağlıq Erməni Respublikası” elan etmiş bu cinayətkar bölgəni Azərbaycan türklərindən təmizləməyə nail olmuşdu. 1920-ci illərdə buranın mübahisəli əraziyə çevrilməsində Njdenin bu cinayətlərinin rolu olmuş və ərazini Azərbaycandan qoparmaq üçün əsaslar yaratmışdır. Bu gün də ermənilər Qərbi Zəngəzurun Ermənistanın tərkibində olmasını Njdenin xidməti kimi təqdim edirlər.

Hələ Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulmamış həmin əraziyə erməni iddiaları ortaya qoyulmuşdu. Zəngəzurda görünməmiş cinayətlər, əsl soyqırımı törətmiş, alman faşistlərinə xidmət etmiş Qaregin Ter-Arutyunyana (Njdeyə) Ermənistanda heykəl qoyulması Ermənistanın əsaslarının yarandığı gündən məhz terrorizm üzərində qurulmasından xəbər verir. Azərbaycan torpaqlarının işğal edilməsində, xalqımıza qarşı soyqırımının həyata keçirilməsində də bu cür faşist, nasist əhval-ruhiyyə mühüm rol oynayıb. Njdeyə sitayiş, onun yaratdığı faşist təliminin təbliği və Ermənistan dövlətinin ideologiyasına çevrilməsi göstərir ki, bu ölkə irqçi düşüncədən uzaqlaşmamışdır.

Qafar ÇAXMAQLI,
XQ-nin Türkiyə müxbiri 

https://xalqqazeti.az/az/siyaset/176384-ermenilerin-zengezur-cinayetleri